Ël piemontèis a l’é na lenga romanza, visadì derivà dal latin.

A l’é la lenga natural dël Piemont e a l’era parlà sensa distinsion da tute le categorìe sossiaj. A l’é assè sgnor ‘d literatura, butand ant ël cont tuti ij géner literari: romanz, teatro, poesìa, giornaj, papé ofissiaj e via fòrt. A l’é arconossù dal Consèj d’Euròpa e da l’UNESCO e a l’é sota la tua dle laj regionaj 26/1990 e 37/1997.

Sò vocabolari a l’é d’apopré 40.000 paròle. A së stima ch’a sio bon a parlé o a capì ël piemontèis almanch 2,5 milion ëd përson-e, mentre che almanch 500.000-600.000 a sarìo bon ëdcò a leslo e a scrivlo.

Pais andoa ch’as parla piemontèis

Ël piemontèis as parla, con le rispetive variante locaj:

• ant la sità metropolitan-a ‘d Turine le provinse ‘d Coni, Ast, Biela e Vërsèj
• ant la banda pì ossidental dla provincia ëd Noara
• an provincia ëd Lissandria, gavà ij dintorn ëd Torton-a(parlade miste lombarde/emilian-e) e ij pais a sud ëd Neuve (dialèt ligurin)
• an quàich località dla bassa Valdosta.

La provincia dël Verban-Cusi-Òssola e la pì part ëd cola ‘d Noara a deuvro ‘d dialèt dla lenga lombarda, mentre che ant le comun-e dla provincia ‘d Coni ch’a confin-o con la Liguria as parlo ‘d dialèt ligurin. Ëd pì, ant le valade dël Turinèis e dël Conèis ël piemontèis a conviv con ij patoà ossitan (a sud) e franch-provensaj (a nòrd), visadì che chi a parla patoà a l’é bon a parlé ‘dcò an piemontèis.

Tutun, a venta armarché che, dantorn ai confin dël bass Piemont a l’é soens mal fé stabilì andoa a finiss la lenga piemontèisa e andoa a ancamin-o cole lombarda o lìgur.

Ij dialèt

Bele ch’a sìa na lenga unitaria, ël piemontèis a pija vàire forme, o dialèt, a sconda dij pòst. La forma considerà d’arferiment a l’é dita piemontèis comun: ës piemontèis comun a pija për base ël dialèt ëd Turin e dj’anviron; a l’é ‘l pì dovrà an literatura e a l’é capì e bin acetà daj locutor ëd tuti ij dialèt ëd Piemont. Ant j’ani andarera, për esempi, un comerciant ëd Vërsèj a parlava an dialèt vërslèis con ij client ëd soa sità, ma se a l’avìa da fé con ëd gent ëd Coni o d’Ast, a dovrava ël piemontèis comun. Comsëssìa, a l’é opinion spantià che ël piemontèis pì bon e genit a sia apoprè col dle bande antra Susa, Turin, Cher, Pinareul e Salusse (fasend atension che an sità ancheuj un përfond ëd gent a deuvra un dialèt motobin contaminà da l’italian).

Na division grossera dij dialèt dël piemontèis a l’é l’arpartission an:

• piemontèis ossidental, o àut piemontèis, ch’a comprend ij dialèt ëd la provinsa ‘d Coni e ‘d la sità metropolitan-a ‘d Turin (gavà ‘l canavzan);
• canavzan, ch’a forma na categorìa a part;
• piemontèis oriental, o bass piemontèis, ch’a comprend valsesian, bielèis, vërslèis, langhèt, monfrin, astësan, lissandrin,
  monregalèise ch’a corispond apopré a j’àutre provinse.

Comparassion con ij dialèt

• Turinèis: N’òm a l’avìa doi fieuj. Col pì giovo l’ha dit a sò padre: “Deme la parte dij ben che a ‘m toca!» E chiel ëd coj ben a l’ha fane doe part. E da lì a pòchi dì ël fieul pì giovo, butà ansema tut col che a l’avia tirà dij sò ben, a l’é andassne ant un pais leugn, e ambelelà, mnand na vita plandron-a e lussuriosa, a l’ha sgairà soa part.
• Astësan: Un òm l’avia doi fieui. E ël pù giovo a l’ha dit a sò pari: «Pari, deme on po’ la mia part!” E ël pari l’ha divis le sostanse fra lor. Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l’è partì per un pais lontan, e là l’ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
• Lissandrin: In òm o l’éiva du fieu. Ër pù giovo ëd ‘sti fieu o g’ha dicc a seu pari: “Papà, dam ra part di ben ch’o ‘m toca!”. E lù o-j ha spartì e o g’ha dacc ra sò part. E da léi a pòch dì, ër fieu pù giovo o g’ha facc sù tut e o l’è ‘ndacc ant in pais lontan, e là o l’ha sgarà tut ër facc seu a fè dër sbauci.
• Vërslèis: N’òmo l’ava doj fieuj. Col pù giovo l’ha diji al pari: “Oh pari, dami la mè part, lòn ch’a peul tochèmi!”. E ‘l pari l’ha fat la divisiòn an dovi part. E pòich dì dòp ël fieul pù cito l’ha rabajà sù tut lòn ch’a-j ëspiciava e l’ha ‘ndàsni ant ën paìs lontan, belilà, l’ha campassi an malora a fòrsa ‘d fè ‘l fòl e ‘l plandròn.
• Bielèis: Un òm a l’eja doj fieuj. E l’ultim di doj a-j ha diccie a sò pare: “Pare, deme la mia part ëd só ch’a ‘m ven!”. E cël a j’ha daccie a tucc doj la soa part. Da lì a ‘n quaj dì, ‘sto fieul pù giovo a l’ha butà tut ënsema e a l’ha facc sò fagòt, e a l’è andasne ant un pais da lons, e là, a ribòte ëd tucc ij color, a l’ha sgarà tut ël facc sò.
• Langhèt: Un òm o r’avia doi fieui. Ël pì pcit un dì o r’ha dit a sò pare: «Pare, dème ra part ch’a ‘m ven!». Ël pare, sentend sosì, o r’ha fat ra part e o r’ha daje lo ch’i tocava. Da lì a pòch dì, ‘st fieul r’ha butà tut ër fat sò ansèm e o ‘s n’è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r’ha sgheirà tut an fé ël bagordon.
• Parlà ëd Coni: Un òm a l’ha avù doi fieui. E ‘l pì giovo ëd costi l’ha dit al pare: «Pare, deme la mia part!». E chiel j’ha daje lo ch’a-j tocava. Passà quaich dì, radunasse tut, ël fieul pì giovo s’è partisne da cà pr’ëd pais lontan, e a l’ha mangià ‘l fèit sò ant le ribote.
• Canavzan: Un òm a l’avia dui fieui. Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare “Pare, i veui ch’im daje lo ch’a më ven!”. E ël pare a j’ha det la soa part. Da lì in pòchi ëd dì a s’è fet sò fagòt, e a l’è andèt ënt un pais lontan, e a l’ha sgoliardà tut.
• Valsusa: N’òm a l’avia doj fieuj. Ël pì giov a l’ha dit a sò par: «Par, i veul mia part do bin.» E ‘l par a l’ha dajla. Pòch dòp a l’ha pijà e a l’è andait leugn, antè ch’a l’ha sgairà tut.
• Pinareule anviron: N’òm a l’avia dòj fieuj. Ël pì giov a l’ha dit a sò pare: «Pare, i veul mia part ëd bin.» E ‘l pare a l’ha dajla. Pòch dòp a l’ha pijà e a l’è andait leugn, antè ch’a l’ha sgairà tut.
• Vilaneuva e ‘ntorn( Mathi, Balangé, Li Cafasi,…) N’òm a j’avè dòij fieuj. Ch-l pì gio a ij ha dit a so pari: “Demi lonch a ‘ m vin!” Parej sò pari a i j a fêt mecia ‘t tuij ij beni. Da lì a chij dì ‘l fij a s’é pija soa ròba e a l’è ‘ndêt ijà logn peuij a s’ é butà a bata ciòma, a fa ribotta, e ‘nt ‘na man vira a i j ha sghêra tutt.

Esta especie de “fondue” a la italiana se originó hace siglos entre los “caminos de la sal” que unían Liguria con el Piamonte, llamado así por los vendedores que lo recorrían cada día.
En esos tiempos, el aceite de oliva llegaba sólo desde Liguria, una región marina con clima templado y favorable para el cultivo del olivo, y los vendedores de aceite (“oliè” en piamontés) lo llevaban a dorso de mula dentro de odres de piel de cabra curtida.

La historia dice que en 1859, Innocenzo Gallizio, el más famoso “olié”, retornó a Liguria tras la batalla de San Marino y se casó con Angelina Mirone, quien durante diecisiete años había esperado su retorno de las guerras de Saboya y, luego, con la dote que la familia de su mujer otorgó, decidió comprar un mulo con cuatro odres de aceite. Con esas odres, emprendieron un viaje hacia el Piamonte y recorrieron distintas granjas vendiendo su mercadería (aceite, anchoas y sal) y, transcurridos algunos años, el negocio creció con prosperidad e intercambiaron su material con productos de la campaña de Cúneo; especialmente con la harina de trigo que utilizaban para el pan.

La Bagna Cauda surgió así de la mezcla entre los ingredientes de ambas tierras: el aceite y las anchoas (provenientes de la limítrofe Liguria) con el ajo, el cardo, los pimientos y demás verduras del Piamonte.

Al principio, la Bagna Cauda se cocía solamente con un poco de aceite de oliva, ajo cortado en rebanadas, algunas anchoas y se ampliaba la salsa con un poco de agua o caldo para ahorrar en aceite. Pero luego, cuando las condiciones económicas comenzaron a mejorar, el agua fue descartada y al aceite se le agregó el uso de la manteca.

¿Y en Argentina?

Cuando los inmigrantes piamonteses llegaron a la “Pampa Gringa” y se encontraron con la mayor cuenca láctea de Sudamérica, la crema de leche se agregó como otro posible ingrediente, convirtiendo a la Bagna Cauda en un plato más suave y tolerable para el paladar americano.