Ël piemontèis a l’é na lenga romanza, visadì derivà dal latin.

A l’é la lenga natural dël Piemont e a l’era parlà sensa distinsion da tute le categorìe sossiaj. A l’é assè sgnor ‘d literatura, butand ant ël cont tuti ij géner literari: romanz, teatro, poesìa, giornaj, papé ofissiaj e via fòrt. A l’é arconossù dal Consèj d’Euròpa e da l’UNESCO e a l’é sota la tua dle laj regionaj 26/1990 e 37/1997.

Sò vocabolari a l’é d’apopré 40.000 paròle. A së stima ch’a sio bon a parlé o a capì ël piemontèis almanch 2,5 milion ëd përson-e, mentre che almanch 500.000-600.000 a sarìo bon ëdcò a leslo e a scrivlo.

Pais andoa ch’as parla piemontèis

Ël piemontèis as parla, con le rispetive variante locaj:

• ant la sità metropolitan-a ‘d Turine le provinse ‘d Coni, Ast, Biela e Vërsèj
• ant la banda pì ossidental dla provincia ëd Noara
• an provincia ëd Lissandria, gavà ij dintorn ëd Torton-a(parlade miste lombarde/emilian-e) e ij pais a sud ëd Neuve (dialèt ligurin)
• an quàich località dla bassa Valdosta.

La provincia dël Verban-Cusi-Òssola e la pì part ëd cola ‘d Noara a deuvro ‘d dialèt dla lenga lombarda, mentre che ant le comun-e dla provincia ‘d Coni ch’a confin-o con la Liguria as parlo ‘d dialèt ligurin. Ëd pì, ant le valade dël Turinèis e dël Conèis ël piemontèis a conviv con ij patoà ossitan (a sud) e franch-provensaj (a nòrd), visadì che chi a parla patoà a l’é bon a parlé ‘dcò an piemontèis.

Tutun, a venta armarché che, dantorn ai confin dël bass Piemont a l’é soens mal fé stabilì andoa a finiss la lenga piemontèisa e andoa a ancamin-o cole lombarda o lìgur.

Ij dialèt

Bele ch’a sìa na lenga unitaria, ël piemontèis a pija vàire forme, o dialèt, a sconda dij pòst. La forma considerà d’arferiment a l’é dita piemontèis comun: ës piemontèis comun a pija për base ël dialèt ëd Turin e dj’anviron; a l’é ‘l pì dovrà an literatura e a l’é capì e bin acetà daj locutor ëd tuti ij dialèt ëd Piemont. Ant j’ani andarera, për esempi, un comerciant ëd Vërsèj a parlava an dialèt vërslèis con ij client ëd soa sità, ma se a l’avìa da fé con ëd gent ëd Coni o d’Ast, a dovrava ël piemontèis comun. Comsëssìa, a l’é opinion spantià che ël piemontèis pì bon e genit a sia apoprè col dle bande antra Susa, Turin, Cher, Pinareul e Salusse (fasend atension che an sità ancheuj un përfond ëd gent a deuvra un dialèt motobin contaminà da l’italian).

Na division grossera dij dialèt dël piemontèis a l’é l’arpartission an:

• piemontèis ossidental, o àut piemontèis, ch’a comprend ij dialèt ëd la provinsa ‘d Coni e ‘d la sità metropolitan-a ‘d Turin (gavà ‘l canavzan);
• canavzan, ch’a forma na categorìa a part;
• piemontèis oriental, o bass piemontèis, ch’a comprend valsesian, bielèis, vërslèis, langhèt, monfrin, astësan, lissandrin,
  monregalèise ch’a corispond apopré a j’àutre provinse.

Comparassion con ij dialèt

• Turinèis: N’òm a l’avìa doi fieuj. Col pì giovo l’ha dit a sò padre: “Deme la parte dij ben che a ‘m toca!» E chiel ëd coj ben a l’ha fane doe part. E da lì a pòchi dì ël fieul pì giovo, butà ansema tut col che a l’avia tirà dij sò ben, a l’é andassne ant un pais leugn, e ambelelà, mnand na vita plandron-a e lussuriosa, a l’ha sgairà soa part.
• Astësan: Un òm l’avia doi fieui. E ël pù giovo a l’ha dit a sò pari: «Pari, deme on po’ la mia part!” E ël pari l’ha divis le sostanse fra lor. Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l’è partì per un pais lontan, e là l’ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
• Lissandrin: In òm o l’éiva du fieu. Ër pù giovo ëd ‘sti fieu o g’ha dicc a seu pari: “Papà, dam ra part di ben ch’o ‘m toca!”. E lù o-j ha spartì e o g’ha dacc ra sò part. E da léi a pòch dì, ër fieu pù giovo o g’ha facc sù tut e o l’è ‘ndacc ant in pais lontan, e là o l’ha sgarà tut ër facc seu a fè dër sbauci.
• Vërslèis: N’òmo l’ava doj fieuj. Col pù giovo l’ha diji al pari: “Oh pari, dami la mè part, lòn ch’a peul tochèmi!”. E ‘l pari l’ha fat la divisiòn an dovi part. E pòich dì dòp ël fieul pù cito l’ha rabajà sù tut lòn ch’a-j ëspiciava e l’ha ‘ndàsni ant ën paìs lontan, belilà, l’ha campassi an malora a fòrsa ‘d fè ‘l fòl e ‘l plandròn.
• Bielèis: Un òm a l’eja doj fieuj. E l’ultim di doj a-j ha diccie a sò pare: “Pare, deme la mia part ëd só ch’a ‘m ven!”. E cël a j’ha daccie a tucc doj la soa part. Da lì a ‘n quaj dì, ‘sto fieul pù giovo a l’ha butà tut ënsema e a l’ha facc sò fagòt, e a l’è andasne ant un pais da lons, e là, a ribòte ëd tucc ij color, a l’ha sgarà tut ël facc sò.
• Langhèt: Un òm o r’avia doi fieui. Ël pì pcit un dì o r’ha dit a sò pare: «Pare, dème ra part ch’a ‘m ven!». Ël pare, sentend sosì, o r’ha fat ra part e o r’ha daje lo ch’i tocava. Da lì a pòch dì, ‘st fieul r’ha butà tut ër fat sò ansèm e o ‘s n’è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r’ha sgheirà tut an fé ël bagordon.
• Parlà ëd Coni: Un òm a l’ha avù doi fieui. E ‘l pì giovo ëd costi l’ha dit al pare: «Pare, deme la mia part!». E chiel j’ha daje lo ch’a-j tocava. Passà quaich dì, radunasse tut, ël fieul pì giovo s’è partisne da cà pr’ëd pais lontan, e a l’ha mangià ‘l fèit sò ant le ribote.
• Canavzan: Un òm a l’avia dui fieui. Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare “Pare, i veui ch’im daje lo ch’a më ven!”. E ël pare a j’ha det la soa part. Da lì in pòchi ëd dì a s’è fet sò fagòt, e a l’è andèt ënt un pais lontan, e a l’ha sgoliardà tut.
• Valsusa: N’òm a l’avia doj fieuj. Ël pì giov a l’ha dit a sò par: «Par, i veul mia part do bin.» E ‘l par a l’ha dajla. Pòch dòp a l’ha pijà e a l’è andait leugn, antè ch’a l’ha sgairà tut.
• Pinareule anviron: N’òm a l’avia dòj fieuj. Ël pì giov a l’ha dit a sò pare: «Pare, i veul mia part ëd bin.» E ‘l pare a l’ha dajla. Pòch dòp a l’ha pijà e a l’è andait leugn, antè ch’a l’ha sgairà tut.
• Vilaneuva e ‘ntorn( Mathi, Balangé, Li Cafasi,…) N’òm a j’avè dòij fieuj. Ch-l pì gio a ij ha dit a so pari: “Demi lonch a ‘ m vin!” Parej sò pari a i j a fêt mecia ‘t tuij ij beni. Da lì a chij dì ‘l fij a s’é pija soa ròba e a l’è ‘ndêt ijà logn peuij a s’ é butà a bata ciòma, a fa ribotta, e ‘nt ‘na man vira a i j ha sghêra tutt.